V - یهودیان در زمان آلکساندر
کاترین دوم وضع یهودیان را در داخل محوطة سکونت به طور قابل ملاحظه ای اصلاح کرده بود- و منظور از محوطة سکونت مناطقی از روسیه بود که در آن یهودیان اجازة سکونت داشتند. در 1800 این محوطه شامل همة سرزمینهایی بود که سابقاً به لهستان تعلق داشت. و قسمت اعظم جنوب روسیه، شامل کیف، چرنیگوف یکاترینوسلاو، و کریمه را در بر می گرفت. در خارج از این محوطه هیچ فرد یهودی صلاحیت اقامت دائم را نداشت. در داخل آن، یهودیان که تعدادشان در 1804 به نهصد هزار نفر می رسید، از همة حقوق مدنی، شامل حق انتصاب به مقامات، بهره مند بودند تنها یک استثنا در کار بود: یهودیانی که مایل به ثبت نام در طبقة بازرگانان یا پیشه وران در شهرها بودند می بایستی دو برابر مالیاتی را بپردازند که بر سایر پیشه وران تحمیل می شد چه اینان ادعا می کردند که رقابت بلامانع یهودیان آنها را از بین خواهد برد؛ از این رو بازرگانان مسکو در 1790 شکایتی علیه یهودیانی کردند که «کالاهای خارجی را با تقلیل قیمتهای واقعی می فروختند و بدان وسیله صدمة شدیدی به تجارت محلی وارد می کردند» در این ضمن، میخانه داران روستایی از رقابت آنها خشمگین بودند، و از طرف دولت هرگونه اقدامی جهت دور نگاهداشتن آنها از دهکده ها و محدود کردنشان به شهرها به عمل می آمد. در 1795 کاترین دستور داد که یهودیان فقط در شهرها ثبت نام کنند و حقوق مدنی را به دست آورند.
در نوامبر 1802 آلکساندر «کمیتة بهبود وضع یهودیان» را جهت بررسی مسائل آنها و تقدیم پیشنهادها به کار گماشت. کمیتة مزبور کاهالها را دعوت کرد که نمایندگانی برای مشورت با دولت دربارة نیازهای یهودیان به سن پطرز بورگ بفرستند. (کاهالها عبارت از شوراهای اداری بود که از طریق آنها جوامع یهودی امور خود را اداره می کردند؛ و بر خود مالیات می بستند.) کمیته پیشنهاد خود را به این نمایندگان تقدیم داشت، و آنها پس از بحث فراوان شش ماه مهلت خواستند تا بتوانند اختیار و دستورهای بیشتری از کاهالهای خود بگیرند. کمیته
در عوض، پیشنهادهای خود را به طور مستفیم نزد کاهالها فرستاد. اینان علیه پیشنهادهای کمیته در مورد مستثنی کردن یهودیان از مالکیت زمین و فروش نوشابة الکلی لب به اعتراض گشودند، و تقاضا کردند که این اقدامات تا بیست سال دیگر به تعویق بیفتد تا فرصت جهت تطبیقهای اقتصادی دشوار فراهم آید. کمیته نپذیرفت، و در 9 دسامبر 1804 دولت روسیه با تصویب تزار آلکساندر «قانون اساسی یهودیان» را اعلام داشت.
«قانون اساسی یهودیان» هم بیلة حقوق بود و هم فرمان محدویت شهری. حقوق مزبور دارای اهمیت بسیار بود. کودکان یهودی آزادی ورود به همة مدارس عمومی، ژیمنازیومها و دانشگاههای امپراطوری روسیه را به دست آوردند. یهودیان می توانستند مدارس مخصوص خود را تأسیس کنند، ولی یکی از این سه زبان- روسی، لهستانی، یا آلمانی- باید در آنجا تدریس شود و در اسناد قانونی به کار رود. هر جامعه ای می توانست خاخامها و کاهال خود را انتخاب کند؛ ولی خاخام هرگز حق نداشت حکم تکفیر کسی را صادر کند، و کاهال می بایستی مسئول گردآوری همة مالیاتی باشد که دولت وضع می کند. از یهودیان دعو ت به بعمل آمد تا با خرید اراضی بی صاحب در مناطق مخصوص «محوطة سکونت» یا بر روی «خالصجات» به کشت و زرع بپردازند و طی چند سال اول از پرداخت مالیات دولتی معاف باشند.
اما در اول ژانویة 1808 اعلام شد که «هیچ فردی یهودی در هیچ دهکده یا قریة کوچک اجازه ندارد که زمینی اجاره کند میخانه و مشروب فروشی یا مسافرخانه ای داشته باشد،. . . یا در دهکده ها شراب بفروشد یا تحت هر بهانه ای در آنها زندگی کند.» این خود به مفهوم جا به جا شدن شصت هزار خانوادة یهودی از منازل روستایی خود بود. صدها عریضه جهت به تعویق انداختن این تخلیة دسته جمعی به سن پطرزبورگ ارسال شد، و بسیاری از عیسویان به این پژوهش خواهی پیوستند. کنت کوچوبی به آلکساندر تذکر داد که ناپلئون در صدد است در پاریس در فوریة 1807 یک سنهدرین از خاخامهای سراسر اروپای غربی جهت اتخاذ تدابیری در مورد آزادسازی یهودیان تشکیل دهد. از این رو آلکساندر دستور داد که آن برنامة جنجال برانگیز به تعویق افتد. ملاقاتهای او با ناپلئون در تیلزیت (1807) و ارفورت (1808) شاید حس جاه طلبی او را احیا کرده باشد تا به عنوان مستبد کاملاً روشنفکری در غرب جلوه کند. در 1809 وی به دولت خود اطلاع داد که نقشة تخلیه عملی نخواهد بود، زیرا «یهودیان، به سبب فقر وفاقه، وسیله ای ندارند تا بتوانند پس از ترک منازل فعلی خود در محیطهای تازه ساکن شوند و خانه ای بسازند؛ دولت نیز قادر نیست که آنها را در مساکن جدید جای دهد.» مقارن حملة فرانسویان به روسیه، آلکساندر به خود می بالید که، با اقدام خویش، شهروندان یهودی را علاقه مند به خویش و وفادار نسبت به دولت نگاه داشته است.